Umocnienie i głoszenie wiary świętej w zderzeniach z odmiennymi cywilizacjami i wartościami wymaga ukazywania, co chrześcijaństwo, a co inne religie i światopoglądy dają człowiekowi, co wniosły do cywilizacji ogólnoludzkiej i do czego prowadzą świat. Nauka, wiara i mity Postępujący proces przenikania i mieszania się społeczności związanych z różnymi cywilizacjami i tradycjami religijnymi powoduje zazwyczaj ostre konflikty, prowadzi do ogólnego upadku kultury i jest groźny dla wszystkich uczestników. W poprzednim artykule "Spotkanie wartości, cywilizacji i społeczności" ("Nasz Dziennik", r.) zwróciłem uwagę, że podstawą różnic i konfliktów cywilizacyjnych jest przede wszystkim ich odmienny stosunek do podstawowych wartości człowieka. Ojciec Święty Benedykt XVI jeszcze jako kardynał w swoich dawniejszych studiach (J. Ratzinger "Europa. Jej podwaliny dzisiaj i jutro"; wyd. Jedność, Kielce 2005, s. 74), zwracał uwagę, że chrześcijaństwo znalazło się obecnie w podwójnej konfrontacji: – z mentalnością agnostyczną, hedonizmem, agresywnym ateizmem i całą cywilizacją śmierci, – z duchowością islamu, hinduizmu, buddyzmu i innych. Podkreśla, że dociekając głębszych wartości, trzeba: – uznać ograniczenia rozumu i ograniczenia wiary oraz potrzebę ich wzajemnej weryfikacji, – podobnie uznać ograniczenia europejskiego nurtu chrześcijańskiego, a także ateistycznego, – uznać w ludzkim poznaniu komplementarność nauki i wiary. Ksiądz kardynał wskazuje przy tym na formowanie się bardziej ujednoliconego cywilizacyjnie światowego społeczeństwa areligijnego. Zwraca uwagę, że dawne cywilizacje religijne w świecie opanowuje dziś agnostycyzm, mentalność techniczno-praktyczna i zaślepienie dobrobytem. Towarzyszą temu trzy mity: – postępu, wydajności, ekonomii, – nauki, powiększającej poznanie, – wolności, poszerzającej ludzkie możliwości. ("Europa. Jej podwaliny", s. 59). Spotkanie wartości Gdy rozważamy obecną sytuację, wydaje się, że spotkanie chrześcijaństwa z człowiekiem naszych czasów jest trudniejsze niż w starożytności. Na ogół człowiek starożytny nie był ateistą, uznawał jakąś transcendencję i był na nią otwarty, miał jednak o niej zupełnie fałszywe mniemanie. Ponadto wykształcony człowiek "pełni czasów" Jezusa Chrystusa miał niezłe pojęcie prawdy, dobra, piękna, prawa, wierności i kilka innych, bardzo ważnych. Natomiast człowiek współczesny często zatracił już wyczucie i zainteresowanie dla transcendencji, posługuje się zafałszowanymi podstawowymi pojęciami i odczuciami, nie ma czasu i ochoty zastanawiać się nad problemami egzystencjalnymi i ucieka w sztuczną rzeczywistość pracy i rozrywki. Inżynierowie dusz nowej, barbarzyńskiej cywilizacji podsuwają mu atrakcyjne, naiwne ideologie, iluzje i mity, które przyjmuje podświadomie i bezkrytycznie. Poważne spotkanie, rozmowa i refleksja bywa łatwiejsza w sytuacjach krytycznych, gdy opadają już iluzje, krzyczy realna rzeczywistość i problem egzystencjalny jawi się w całej ostrości. Powinniśmy wykorzystywać takie sytuacje, ale także stwarzać korzystne warunki do podejmowania tematyki egzystencjalnej, nie czekając na sytuacje krytyczne. Dla części ludzi myślących jest to nadal problematyka istotna oraz pozwalająca na rozbudzenie zainteresowania i dobrą rozmowę. Różne mogą być okazje i tematy rozmów docierających do istotnych wartości cywilizacyjnych. Niewątpliwie skuteczna obrona i gruntowanie wartości chrześcijańskich w spotkaniach różnych cywilizacji i światopoglądów oraz w szerszej działalności edukacyjno-wychowawczej, w kulturze oraz w codziennej konfrontacji z laickimi mediami, wymaga gotowych, katolickich wyjaśnień dotyczących podstawowych mitów współczesności, wymienionych powyżej przez kardynała J. Ratzingera. Mit postępu i wydajności W rozmowie dotyczącej "postępu" należy pytać o jego istotne cechy i uwarunkowania. Obok niewątpliwych osiągnięć warto wskazać na rażącą jednostronność postępu technicznego w stosunku do braku postępu moralnego oraz na utrzymywane od stuleci zacofanie i zniszczenie wielu regionów świata, na obecność slumsów obok dzielnic luksusu. Trzeba zwrócić uwagę, że ślepa idea postępu rodziła straszliwe zło: walkę klas, czystki etniczne i praktyki eugeniczne, a dziś zbrodnie prenatalne i eutanazję. W tym kontekście dobrze jest stawiać pytanie: co postęp cywilizacyjny zawdzięcza chrześcijaństwu, a co do niego wniosły inne religie i orientacje światopoglądowe. Z naszej strony powinno zostać przygotowane kompetentne wskazanie tego, co chrześcijaństwo dało cywilizacji europejskiej, co daje dzisiaj człowiekowi i co obiecuje współczesnemu światu. Wydaje się, że w konfrontacji różnych religii, tradycji duchowych oraz nowych prądów i światopoglądów, można wykazać przykładowo, że chrześcijaństwo przyniosło światu oraz daje i obiecuje dziś: – Uznanie równej godności każdego człowieka i wartości jego życia (od chwili poczęcia do naturalnej śmierci). – Uznanie równych praw każdego człowieka i wyzwolenie go z dyskryminacji rasowej, kastowej i stanowej oraz z dyskryminacji ludzi chorych i niepełnosprawnych. – Uznanie wielkiej godności małżeństwa i rodziny oraz wyzwolenie kobiet z poniżenia, poddaństwa, wielożeństwa i izolacji domowej. – Objawienie Boga miłosiernego, troskliwego i kochającego Ojca, dającego każdemu człowiekowi miłość, pomoc i nadzieję. – Wyzwolenie od fałszu złych bóstw, krwiożerczych i mściwych, od bałwochwalstwa, od satanistów i czarnoksiężników. – Wyzwolenie człowieka ku wolności, od fałszu przeznaczeń, fatalizmów i determinizmów w życiu oraz od błędów reinkarnacji, przesądów i wróżb. – Uznanie zdolności człowieka do obiektywnego, choć ograniczonego poznania i celowego przekształcania rzeczywistości ziemskiej oraz poznania Boga Stwórcy. – Uznanie harmonijnego ładu i jedności świata stworzonego przez Boga jedynego, niezmiennego prawodawcy praw natury, stałych w czasie i w przestrzeni (co dało logiczną podstawę do rozwoju nowożytnej nauki). – Wyjaśnienie podstawowych problemów egzystencjalnych człowieka: sensu i celu życia, cierpienia, ofiary i modlitwy, zła i dobra oraz śmierci. – Objawienie najkrótszego i najdoskonalszego, uniwersalnego kodeksu etycznego – Dekalogu, sformułowanego na piśmie i zapisanego w prawym sumieniu człowieka oraz zgodnego z całością prawa naturalnego. ("Któryż naród wielki ma prawa i nakazy tak sprawiedliwe, jak całe to Prawo" (Pwt 4, 8). – Zachwyt nad wspaniałością i ładem świata, nad wielkością i dobrocią Boga oraz radość z życia i nadzieję na przyszłe, jeszcze większe dobra. – Wezwanie do pożytecznej pracy i realizacji dobra, do czynienia ładu, sprawiedliwości i pokoju, realizacji miłości społecznej i przybliżania Królestwa Bożego. – Ogólny kierunek humanizacji życia społecznego i rozwój kultury oraz nowożytnej techniki, opartej na poznawaniu praw natury. – Wezwanie do przebaczenia i miłości nieprzyjaciół, co jest warunkiem przerwania błędnego koła nienawiści, zemsty i nieustannych wojen oraz budowania pokoju na świecie. Można zauważyć, że tam, gdzie chrześcijaństwo nie zakorzeniło się głębiej, wiele z wymienionych wartości do dziś nie jest szerszym udziałem społecznym. Również tam, gdzie chrześcijaństwo cofa się pod naporem wrogich ideologii i światopoglądów, maleje społeczne znaczenie wskazanych wartości, a powracają stare przesądy, fałsze, zniewalające wierzenia i struktury, sekty i wróżby, chaos i przygnębienie oraz destrukcja życia rodzinnego i społecznego. Mit nauki Mit "nauki" łatwo skomentować w nawiązaniu do encyklik Jana Pawła II: "Veritatis splendor" (1993) i "Fides et ratio" (1998). Powyżej podano też stwierdzenie ks. kard. J. Ratzingera o komplementarności nauki i wiary. Rozwój nauki istotnie wyróżnia cywilizację europejską i jej osiągnięcia w służbie człowieka są niewątpliwe. Z punktu widzenia naukoznawstwa trzeba jednak wskazywać na ograniczenia i słabości poznania naukowego. Można tu wymienić tylko niektóre: – Nauce brak naukowych podstaw jej uprawiania i rozwoju. Podstawowe założenia, niezbędne nauce, tak zwane paradygmaty, przyjmowane są całkowicie apriorycznie, jako postulaty badawcze. Jedynym logicznym uzasadnieniem jest ich użyteczność. (Racjonalne uzasadnienie i wyjaśnienie tych paradygmatów daje jedynie chrześcijaństwo). – Nauka nie bardzo potrafi sprawdzić i wyjaśnić, dlaczego prawa przyrody są stałe w czasie i w przestrzeni. – Nauki przyrodnicze ani laickie nauki humanistyczne nie dają i nie mogą dać racjonalnych wyjaśnień i odpowiedzi na podstawowe pytania egzystencjalne człowieka i ludzkości. – Nauka nie potrafi wykreować życia z martwej materii ani naukowo wyjaśnić, jak ono powstało. (Stara hipoteza o samoistnym, ewolucyjnym powstaniu i rozwoju form życia nie została w ciągu 150 lat potwierdzona i straciła charakter naukowy). Nie potrafi też uchronić żadnego indywidualnego życia przed śmiercią. – Nauka nie potrafi w szerszym zakresie przewidywać przyszłości. – W niektórych obszarach nauka oferuje jedynie przypuszczenia i hipotezy (niekiedy błędnie prezentowane jako pewne stwierdzenia) oraz traci jednoznaczność (np. prezentuje kilka równoległych opisów i teorii). – Najbardziej intensywnie nauka jest rozwijana dla potrzeb wojny, a nie dla budowania ładu i pokoju. – Nauka oderwana od etyki jest sprzedajna, służy też często wyzyskowi i innym niegodziwym celom. – Nauka oderwana od kryteriów prawdy głosi także fałsze, a niekiedy nawet największe bzdury. (Szerzej na ten temat patrz W. Bojarski, "Nauka a wiara wczoraj i dziś" Wyd. Diecezjalne, Olsztyn 1990). Mit wolności Szczególnie ważny wydaje się mit "wolności". Dzisiejszy człowiek chciałby być całkowicie wolnym i buntuje się przeciwko ograniczeniom etycznym. Chciałby sam, jak Bóg, oceniać i decydować, co jest dobre, a co złe. Podanie kompetentnego i zwięzłego wyjaśnienia tej kwestii wymaga znowu kwalifikacji i autorytetu. Trzeba wykazać, że chrześcijańskie ukierunkowanie wolności człowieka na realizację dobra jest też ukierunkowaniem na osobisty rozwój jednostki i realizację dobra wspólnego. W istocie poszerza, a nie ogranicza wolność i sprawiedliwość, ład i pokój, służy rozwojowi innych i całej cywilizacji. Przeciwnie, realizacja zła degraduje wewnętrznie człowieka, stopniowo niszczy jego zdrowie psychiczne i fizyczne, wprowadza dysharmonię w ładzie zewnętrznym, ogranicza dobro i wolność innych, przyczynia się do destrukcji życia społecznego. W moim rozumieniu, istotnym ograniczeniem ludzkiej wolności są prawa natury, a nie przepisy sanitarne, znaki drogowe i mające podobny sens przykazania moralne. Te przepisy, drogowe znaki ostrzegawcze i przykazania Dekalogu w podobny sposób zabezpieczają, a nie ograniczają, wolność poszczególnego człowieka i innych osób w społeczeństwie. Omijanie czy łamanie tych formalnych ograniczeń powoduje zderzenie z fizyczną, fizjologiczną, psychiczną czy inną naturą człowieka i świata oraz grozi realnym zmniejszeniem wolności własnej i cudzej. Z tego względu zwalczanie ograniczeń moralnych jest tak samo szkodliwe i niebezpieczne jak piractwo drogowe, chuligańskie niszczenie ostrzeżeń o możliwości porażenia prądem elektrycznym czy anarchiczne zwalczanie obowiązkowych szczepień epidemiologicznych. Skutki przekraczania zasad moralnych i gwałcenia praw natury są zawsze konkretne i negatywne, ale mało kiedy ujawniają się natychmiast. Najczęściej są podobne do skutków zanieczyszczania powietrza, które rozpraszają się i kumulują, aby dopiero po pewnym czasie (zwykle poniewczasie) ukazać się w całej ostrości. Mają naturę psychiczną, fizjologiczną, socjologiczną, fizyczną i ekologiczną. Łamanie zasad moralnych nie poszerza wolności człowieka, a prowadzi do jej ograniczenia i zniewolenia (w nałogu, słabości, uzależnieniu, zawiści itp.). Natomiast realną i skuteczną drogą poszerzania naszej wolności oraz przekraczania własnych ograniczeń jest praktykowanie cnót ewangelicznych i ich heroiczny rozwój. Można więc chyba stwierdzić (na podstawie badań w różnych dziedzinach współczesnej nauki), że przykazania moralne zabezpieczają maksymalną wolność człowieka. Zabezpieczają też prawdziwie humanistyczną drogę osobistego rozwoju i całego życia przez niepewne, trudne i bliżej nieznane sytuacje. W nich, dzięki przestrzeganiu zasad moralnych, dojrzewa i sprawdza się wielkość ludzkiego charakteru. Wyznaczają one szlak głównego nurtu ludzkiego, szlachetnego porywu i owocnej ofiarności, który omija mielizny i liczne, pozornie atrakcyjne zasadzki. Budowa cywilizacji życia, miłości i nadziei W społeczności rozpasania, zagubienia i walki z życiem słabego człowieka, Kościół i świadkowie Ewangelii wprowadzają prawo moralne, szerszą świadomość i wolność oraz chrześcijańską nadzieję i pokój. Ludzka działalność, pod kontrolą prawego rozumu i Ewangelii, ukierunkowana na realizację dobra wspólnego, wprowadza ład i wpisuje się w ogólny porządek natury z nadzieją skuteczności, pokonania "granic wzrostu" oraz uniknięcia globalnych kataklizmów. Osobiście uważam, że zlaicyzowana i zdemoralizowana Europa Zachodnia, a z nią może i Polska, w dłuższym okresie czasu nie ma szans utrzymania się w konfrontacji gospodarczej, cywilizacyjnej, a może i politycznej z wielkimi, dynamicznymi państwami i cywilizacjami Azji. Jedyną szansą obrony Europy i jej cywilizacji jest odrodzenie chrześcijaństwa i łacińskiej wspólnoty wolnych narodów, rozwijających i propagujących współczesną chrześcijańską kulturę oraz uniwersalną cywilizację życia, sprawiedliwości, rzeczywistej ogólnoludzkiej solidarności i pokoju. Dzisiejsi rzecznicy poprawności politycznej i politycy, którzy forsują ateizację i kosmopolityzm, propagują liberalizm i barbarzyńską cywilizację śmierci, działają na szkodę wszystkich narodów Europy. Potrzebne jest możliwie obiektywne i popularne przedstawianie stanowiska katolickiego dotyczącego podstawowych wartości cywilizacyjnych oraz głównych mitów i wyzwań współczesności. Potrzebne jest porównanie tego stanowiska z analogicznymi wartościami innych religii, cywilizacji i orientacji światopoglądowych, proponowanych dzisiejszemu człowiekowi. Potrzebne jest szukanie zbliżeń i wspólnej płaszczyzny, na której byłoby możliwe pokojowe współistnienie ludzkości, także społeczności w naszym kraju. Powinniśmy wykazywać, że chrześcijaństwo, w oparciu o Ewangelię i uczciwą naukę, inspiruje i buduje najbardziej uniwersalną i racjonalną cywilizację humanistyczną, spełniającą pragnienia człowieka i nadzieje świata. Trzeba na ten temat organizować wielostronne spotkania i dyskusje: najpierw na konferencjach naukowych i w środowiskach akademickich, następnie w seminariach duchownych, wśród studentów i organizacji młodzieżowych, a w końcu szerzej w duszpasterstwie i w szkołach. prof. dr hab. Włodzimierz Bojarski